Tartan - szkocka krata

Pradawne pochodzenie tartanu potwierdzone jest w wielu źródłach pisanych wczesnej szkockiej literatury jak też w zapiskach podróżników odwiedzających Szkocję od czasów średniowiecza. Używane w nich przymiotniki opisujące tartan brzmiały: cętkowany, w pasy, prążki, w słonecznych kolorach, itp. Sami Szkoci określali go słowem breacan, czyli kraciasty, co bezpośrednio wiąże się z charakterystycznym wzorem tego materiału. Kiedy mówimy o „układzie” (set) tartanu, mamy na myśli jego wzór, a z kolei rozmiar tartanu to szerokość, po której następuje kolejne powtórzenie układu pasków.

Tak wyglądał strój Szkota z początków XVIII wieku - rekonstrukcja z Muzeum Tartanu w Edynburgu Przez wiele stuleci tartan stanowił część codziennego stroju mieszkańców szkockich Wyżyn (Highland), i chociaż używano go na obszarze całej Szkocji, to właśnie tam przetrwał w powszechnym użytku aż do czasów, całkiem zresztą niedawnych, w których został uznany za symbol narodowy. Do dzisiaj powstało wiele opracowań, mówiących o tym, jaki tartan przynależy jakiemu klanowi, jaki wzór powinien widnieć na zapinanych pasami pledach philabeg, czyli tradycyjnych kiltach. Przy okazji można jeszcze wymienić pozostałe części szkockiej garderoby. Poza kiltem nosiło się buty z niegarbowanej skóry i curran - swego rodzaju ochronę butów i nóg - sięgający do kolan, przypinany rzemykami, zrobiony z krowiej lub końskiej skóry ochraniacz ściśle przylegający do nogi (z drugiej strony dość powszechnym zwyczajem było chodzenie boso i z odkrytymi nogami). Dalej mamy bonnet, czyli charakterystyczny beret z odznaką przypisaną klanowi, zwykle w kształcie kwiatka albo jakiejś polnej roślinki. Sporran, noszony z przodu, na kilcie służył jako torba, pierwotnie do przechowywania broni i prochu, a zrobiony był ze skóry, często bogato zdobionej.
Kobiety nosiły na głowie curraichd zapinany pod brodą. Tonnag był małym prostokątnym paskiem tartanu noszonym na ramionach, a arsaid długim okryciem z wielokolorowego tartanu, sięgającym od głowy do kostek u nóg, plisowanym, zapiętym na piersi dużą broszą i pasem w talii.

Uważa się, że tartan używany kilka stuleci temu miał bardzo prosty wzór z dwóch bądź trzech kolorów, które uzyskiwało się z niektórych roślin, korzeni, jagód i drzew rosnących na obszarze zamieszkałym przez dany klan. Te proste wzory były więc przypisane do konkretnych miejsc. Z kolei mieszkańcy jednego obszaru należeli zwykle do tego samego klanu. Martin Martin, autor Opisania Wysp Zachodnich Szkocji ukończonego w 1695 roku, a wydanego w 1703 mówi, że „każda wyspa wyróżnia się od innych sposobem wyrobu pledów, zarówno pod względem kształtu jak i kolorów kraty. To zachowanie jest takie same również w samej Szkocji, tak, że człek, który świadom jest tych różnic, spoglądając jeno na strój wywieść wniosek może, skąd owa osoba pochodzić może...”
Barclay- jeden z oryginalniejszych i kontrastowych tartanów Ten sam autor opowiada, że tkacze poświęcają mnóstwo wysiłków aby uzyskać dokładny, powtarzający się wzór. Używają zaś do tego kolekcji ponumerowanych według odcieni kolorowych patyczków, dla każdego koloru istnieje osobny patyczek - zwą się one maide dalbh, lub po prostu „wzorcowym patyczkiem” i stanowią swego rodzaju przewodnik dla tkaczy. Kiedy pojawiły się w masowym użyciu sztuczne barwniki tkacze mogli poszerzyć dostępną gamę kolorów przez co pojawiły się znacznie rozbudowane, wręcz barokowe wzory. Uważa się, że z biegiem czasu poszczególne odłamy dużych klanów dorobiły się własnych tartanów, dokładając do oryginalnego wzoru przekreślenie, dodatkowy pas, czy też wprowadzając inną modyfikację.

Najwcześniejsze wzmianki o używaniu tartanu w rodzinie królewskiej pochodzą z ksiąg rachunkowych skarbnika Jakuba III z 1471 roku, w których wspomniany jest zakup tartanu dla króla i królowej. Inny król, Jakub V nosił tartan podczas polowań w Highlandzie w 1538 roku, a król Karol II przypiął do swego płaszcza tartanowe wstążki podczas swego ślubu w 1662 roku. W innych królewskich rachunkach z 1587 r. znaleźć można zapis, że Hector Maclean - jeden z najstarszych znanych tartanów MacLean z Duart zapłacił podatek ze swych ziem na wyspach Narvaball i Islay w postaci 60 łokci materiału w kolorach białym, czarnym i zielonym. Kolory te można dziś odnaleźć w dzisiejszym tartanie zwanym MacLean Hunting, ale bardzo wątpliwym jest, aby ich układ odpowiadał ściśle wzorowi sprzed pond 400 lat. Ale być może był to pierwszy klanowy tartan. Długa historia tartanu nigdy nie była podważana, ale niektórzy krytycy twierdzą, że zwyczaj noszenia jednego konkretnego tartanu przez wszystkich członków klanu jest współczesnym wynalazkiem, powstałym nie wcześniej niż pod koniec XVIII wieku. Dowodzą również, że przed tym okresem nie było ściśle zdefiniowanych tartanów klanowych i noszono takie ubrania jakie akurat mieli na składzie lokalni tkacze.
Z archiwów miejskich z terenów górskich dowiadujemy się, że kupcy z południa przyjeżdżali do Highlandów po tartan w XVI i XVII wieku i w wielu miasteczkach ustalono dla zapobieżenia oszustwom maksymalną cenę za tartan (co później było wykorzystywane przeciwko producentom) - zależała ona ilości i odcieni kolorów na materiale. Z tych samych źródeł wyczytać można o gospodyni która w 1572 roku przywiozła tkaczowi ufarbowaną wełnę do przeróbki na ubranie. Później niezadowolona, przed radą miasta oskarżyła go o zrobienie materiału według awin fasoun, czyli własnego widzimisię, a nie według dokładnych instrukcji jakich mu udzieliła. Wygrała sprawę, a tkacz został ukarany. Ten proces dowodzi jednak, że ludność Wyżyn nie akceptowała dowolnych, przygotowanych wcześniej wzorów.
Z innych źródeł pisanych czytamy, że członkowie klanu ubierają się tak jak ich przywódcy, a rozsądnym wynikającym z tego wnioskiem jest to, że chodzi między innymi o tartan. Jednym z najbardziej znanych przykładów jest oskarżenie wniesione przez Lady Grange która twierdziła, że ludzie którzy próbowali ją uprowadzić ubrani byli w strój Lorda Lorata. Wiadomo, że klany zorganizowane były na sposób wojskowy i stąd pochodzą klanowe regimenty. W 1704 szermierze z klanu Grant zostali wezwani do stawienia się w umówione miejsce &;132;ubrani w swe góralskie płaszcze, trewes, i nogawice z tartanu w czerwone i zielone szerokie pasy”. Ta kampania ludzi była w całości ubrana w taki sam tartan, stąd powód aby wierzyć, że pozostałe klanowe armie również nosiły się tak samo jak ich dowódcy.

Po bitwie pod Culloden w 1746 roku rząd brytyjski, zamierzając oczyścić Wyżyny ze wszelkich „nieprawych elementów” przegłosował Akt Parlamentu stanowiący o tym, że wszelkie szkockie oddziały muszą zostać rozwiązane, a noszenie tartanu ma podlegać karze. Akt został wprowadzony w życie i ściśle przestrzegany, a zawziętość z jaką rząd zakazał noszenia tartanu sugeruje, że miał on trochę większe niż sentymentalne znaczenie dla mieszkańców Highlandu.
Do czasu gdy w 1785 r. Akt został odwołany górale przyzwyczaili się już nosić takie same stroje jak reszta Szkotów i nie przejawiali wielkiego entuzjazmu na wieść o tym, że ponownie mogą nosić tradycyjne stroje. Tartan był już praktycznie pieśnią przeszłości, większość starych tkaczy już umarła, a wraz z nimi zniknęła pamięć o dawnych wzorach, drewniane patyczki spróchniały, a te kawałki tartanu, które przetrwały, były już tak zniszczone i zużyte, że przedstawiały sobą zbyt małą wartość, żeby odtworzyć wszystkie istniejące przed 1745 rokiem wzory.

Gordon - jeden z najpopularniejszych wzorów, także u nas Pierwsze wielkie odrodzenie tartanu miało miejsce w 1822 roku. Król Jerzy IV, który tego roku odwiedził Edynburg, zasugerował, iż ludzie powinni wykonywać odpowiednie funkcje nosząc odpowiednie wzory tartanu. Niestety, jego idea zaowocowała powstaniem mnogości „oryginalnych” tartanów, tak że nawet, jeżeli ktoś nie posiadał własnego wzoru, zawsze mógł odwiedzić krawca, który na poczekaniu takiż wzór mu wymyślił. Wydanie książki Vestilarium Scoticum przez braci Sobieskich-Stuart pomogło w ograniczeniu ilości fałszywych tartanów i naprawdę dużo używanych obecnie wzorów zawdzięcza swe istnienie tej książce. Z drugiej strony wielu ludzi bardzo powątpiewa w jej autentyczność. Inne XIX-wieczne publikacje również dodają trochę zamieszania, ale w odróżnieniu od Vestilarium nie roszczą sobie pretensji do tego, że przedstawione w nich tartany są autentyczne. Dzisiaj, choć nadal istnieje wiele niejasności, istnieje jakiś porządek w klasyfikacji tartanów, a wzory są określone przez przyjęte ogólnie standardy. Zarejestrowanie tartanu w specjalnym rejestrze Lyon Court pozwala uniknąć wielu nieporozumień, jakie mogłyby wyniknąć w przyszłości.

Tartany są opisane według kilku podstawowych kryteriów, przede wszystkim według ich przeznaczenia.
Tartany klanowe (clan tartans) są wzorami ogólnego użytku dla członków klanu. Nie jest niczym niezwykłym jeżeli tartan klanowy powstały niedawno opisywany jest jako „starożytny”. Użycie tego słowa jest bardzo mylące i znaczy jedynie to, że tartan został wyprodukowany w jaśniejszych odcieniach kolorów.
Dress tartan, czyli tartanowe spódnice były początkowo noszone przez kobiety z klanów używających jaśniejszych kolorów. Mają białe tło (tartany, a nie kobiety oczywiście) i są wariantami wzoru klanowego. W ostatnich latach pojawiła się tendencja do określania tartanów klanowych z lekkich materiałów jako dress tartan. Powoduje to kolejne nieporozumienia i powinno się tego raczej unikać. Klany, które nie posiadają dress tartanu zazwyczaj używają wzoru klanowego z lekkiego materiału jako stroju wieczornego, ale to nie usprawiedliwia nazywanie ich jako dress tartan.
Mourning tartan noszono podczas różnych zawodów sportowych i innych rodzajów pozadomowej aktywności. Dominującym odcieniem jest w nich brąz i inne ciemne kolory. Kiedy klanowy tartan był bardzo jasny i kolorowy, nie nadawał się do celów polowań, więc specjalny wzór na tę okazję sprawiał, że nosząca go osoba stawała się mniej widoczna dla otoczenia. Kolory dobierane były w ten sposób aby ukryć jego właściciela wśród roślinności, dzięki czemu zlewał się on z otoczeniem.
Chief's tartans były zaś osobistymi tartanami wodzów klanów i nigdy nie mogły być noszone przez nikogo innego poza nim i członkami najbliższej rodziny.

Stewart - chyba najlepiej znany u nas wzór tartanu Podczas gdy tartan wciąż podbija serca ludzi na całym świecie niemożliwa jest wykładnia, jaki tartan wybrać dla siebie. Najpewniej będzie to wybrany przez noszącego „tartan-jaki-mi-się-podoba”. Istnieje tylko jeden wyjątek. Królewski tartan jest przeznaczony wyłącznie dla rodziny królewskiej i nie powinien być noszony przez nikogo spoza niej.